ahmetbeyler
Yeni Üye
30 Mart 1972’de Kızıldere’de Becerikli Çayan, Cihan Alptekin, Hüdai Arıkan, Ömer Ayna, Nihat Yılmaz, Ertan Saruhan, Ahmet Atasoy, Sinan Kazım Özüdoğru, Sabahattin Kurt ve Saffet Alp öldürüldü.
Bilim, kültür ve siyaset mecmuası olan “Bilim ve Gelecek”in bu ayki sayısında ise bahisle ilgili olarak dikkat çeken bir yazı kaleme alındı.
Orkun Saip Durmaz imzalı yazıda, Kızıldere’deki olayla ilgili İngiliz arşivleri incelendi. Bugüne dek tartışılmamış ve gündeme gelmemiş sıkıntıların izini Britanya arşivlerinde süren Orkun Saip Durmaz, 50 yıl daha sonra İngiliz bilinmeyen evraklarında Kızıldere’yle ilgili dikkat çeken ayrıntıları aktardı.
200 SAYFALIK RESMİ YAZIŞMA
İngiliz arşivlerinde Kızıldere için başka bir evrakın tutulduğu belirtilirken, iki yüz sayfa civarında resmi yazışmanın dokümanının bulunduğu tabir edildi.
Orkun Saip Durmaz, “Operasyonun başlayacağı haberini aldığında Britanya Hükümeti, sağ-salim kurtulmaları durumunda Ankara’da rehinelerin katılacağı kısa bir basın toplantısı yapmayı planlar. Bunun uzun bir toplantı olmaması bilhassa vurgulanır ve teknisyenlerin misyonları hakkında Savunma Bakanlığı işçisi oldukları ve radar üssünde çalıştıklarının ötesine geçen rastgele bir şey söylenmemesi bilhassa tabir edilir. Rehineler öldürüldüklerinden gerçekleşme imkânı bulamayan bu planda öteki ne üzere bilgilerin olduğunu ise bir kısım dokümanın -muhtemelen teknisyenlerin radar üssündeki vazifeleriyle ilgili yazışmaların yer aldığı birtakım belgelerin- evraktan çıkartılması niçiniyle maalesef bilemiyoruz” diyerek, operasyon günü yaşananları aktardı.
İngiliz yetkililerin, rehinelerin durumunu Türk yetkililerden öğrenmeye çalıştığı, Türk yetkililerin ise “rehineleri kurtarmak” için operasyon yaptıkları karşılığını verdiğini söyleyen Durmaz, “Operasyondan sağ çıkan tek kişi olan Ertuğrul Kürkçü’nün ‘İngilizleri biz öldürdük’ söylemiş olduğine yönelik bir tabir de açıklamada yer almış değerli bir ayrıntı olarak düşünülebilir” dedi.
Yazıda ayrıyeten, “Kızıldere hadisesi, öncesi ve daha sonrasıyla Türk yetkililerce ne vakit dillendirilse ya da ne vakit bu bahiste Britanyalılarla resmi bir yazışma gerçekleşse ‘anarşistlerin memleketler arası komünizmle bağlantısı’ vurgusu yapılmaktadır. Bu vurgular İngilizler tarafınca mantık hudutlarının ötesine geçmiş argümanlar olarak görülmekte, gibisi savlar Türk Hükümetinin Batı ile daha düzgün ilgiler kurma uğraşının bir kararı olarak değerlendirilmektedir” denildi.
Orkun Saip Durmaz’ın yazısı şöyle:
1972 yılının 30 Mart ve 6 Mayıs tarihleri Türkiye sosyalizminin ikinci dalgası için fazlaca değerli iki kırılma noktasıdır.(1) 30 Mart’ta periyodun devrimci gençlik başkanlarından Yetenekli Çayan ve dokuz arkadaşı(2) güvenlik güçleriyle girdikleri çatışmada hayatlarını kaybederlerken, 6 Mayıs’ta başka bir devrimci kümenin önderi olan Deniz Gezmiş, arkadaşları Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan’la bir arada idam edilmiş, bu biçimdece 68’liler olarak bilinen bir jenerasyonun devrimci atılımının sonuna gelinmiştir. Aşağıdaki yazıda, üstte bahsi geçen kırılmalardan birincisi, yani 30 Mart 1972’de Kızıldere’de Mahir’lerin öldürülmesiyle sonuçlanan hadise, öncesi ve daha sonrasıyla, İngiliz bilinmeyen dokümanları temel alınmak suretiyle ele alınmıştır. Yeri gelmişken yazının sonlarına dair kısa bir bilgi notu düşmek yararlı olacaktır: Bu çalışma Türkiye sosyalizminin ikinci dalgasına dair siyasal bir tahlil içermemektedir. Bunun yanında, aşağıdaki yazının bütünlüklü bir Kızıldere değerlendirmesi yapmak ve kamuoyunu aydınlatmak üzere bir saikle kaleme alınmadığını da baştan belirtmeliyiz. Çok daha geniş kapsamlı bir ön-araştırma gerektirecek, birinci ve ikinci dereceden şahitlere ve delillere dayanan, hepsinden daha kıymetlisi de devlet sırrı olarak nitelenebilecek bilgi ve dokümanlara ulaşılarak yapılabilecek bu biçimdesi bir çalışmanın -ne ölçüde yapılabilir olduğu bir yana- yazının emelini ve hudutlarını kat be kat aşacağı açıktır.
bu biçimde bu yazı niye yazıldı ve ne içeriyor? Öncelikle 50. yılında Kızıldere’ye ait özgün bir katkı sunmanın, elimizde bu biçimde de bir imkân varken, değerli olduğunu düşünüyoruz. İkinci olarak, yaptığımız kısa literatür taramasında -rehin alınan teknisyenlerin uyrukları yahut bağlı bulundukları kurum düşünüldüğünde- mevzunun direkt muhatabı olan Britanya devletinin arşiv evraklarına dayanan Kızıldere temalı bir çalışmaya rastlamadığımızı da eklemeliyiz. Daha evvel gündeme gelmemiş, üzerinden atlanmış ya da gereğince tartışılmamış kimi sorunların izini Britanya arşivlerinde sürmek maksadıyla kaleme alınan bu yazının bu biçimde bir gayenin gereğini yerine getirip getiremediği -ya da ne kadar getirebildiği- ise okuyucunun takdirine bırakılmıştır.
Bu yazıda kullanılan evraklara ait birtakım ön-bilgilerle başlayalım. Britanya arşivlerindeki dokümanlar konu/birim, bölge/ülke ve tarih aslına nazaran üç farklı sınıflama düzebir daha nazaran dosyalanmış olup bir evrakın kullanıcıların erişimine açılabilmesi için o evrakın düzenlediği tarihin üzerinden en az otuz yıl geçmiş olması gerekmektedir. Kullandığımız evraklar, dışişlerini ilgilendiren mevzular hakkında olduğundan, “Britanya Dışişleri Bakanlığı” (Foreign Commonwealth Office) kategorisinin altında yer alan “Güney Avrupa/Türkiye” bölgesi dahilinde kategorize edilmiştir. Bu evrakların büyük çoğunluğunun, o ülkeye ait “yıllık rapor” (annual review), “siyasal meseleler” (political affairs) ya da “içerideki durum” (internal situation) üzere birtakım genel başlıklarla dosyalandığı, epey daha az sayıdaki birtakım belgeler için ise özel başlıklar tercih edildiği görülmektedir. Erişebildiklerimiz ortasında başlığı en spesifik olanının FCO-9/1616 kodlu “insan kaçırma” (kidnapping) isimli evrak olması, bir öbür deyişle, yalnızca Kızıldere için başka bir evrak tutulması sahiden dikkat caziptir. Kızıldere ile ilgili ayrıntıların neredeyse tamamının o evrakta yer alan, birincisi 27 Mart sonuncusu ise 31 Ekim 1972 tarihindeki, iki yüz sayfa civarındaki resmi yazışma evrakından oluştuğunu da belirttikten daha sonra evrakların içeriğine geçebiliriz.(3)
İngiliz yetkililer NATO’nun Ünye’deki radar üssünden üç teknisyenin kaçırıldığını hadiseden bir gün daha sonra, yani 27 Mart tarihinde öğrenirler.(4) Aksiyonun Deniz Gezmiş ve arkadaşları hakkında verilen idam kararlarının durdurulması hedefiyle yapıldığından neredeyse emindirler, lakin ellerinde bu kanılarını destekleyecek -İsmet İnönü’nün açıklamalarının(5) haricinde- bir doküman ya da öteki bir delil bulunmamaktadır. bu biçimde bir aksiyonun Türkiye’de yükselen anti-emperyalist yansılarla yakından ilgili olduğunu düşündüklerinden, olaydan ABD’yi de haberdar ederler. tıpkı vakitte hareketçilerin niye diğerlerini değil de Britanyauyrukluları maksat aldığına dair çıkarım yapmaktan da geri durmazlar. Britanya Hükümeti, Avusturya, Belçika, Danimarka ve Norveç hükümetlerinin tersine, idamların uygulanmaması istikametinde Türk Dışişlerine rastgele bir resmi talepte bulunmamıştır. Bu, kendilerinin amaç seçilmesinin özel bir sebebi olabilir diye düşünürler. hadiseden daha sonra Ünye’deki radar üssündeki öteki Britanya uyrukluların -toplam 23 kişi- tedbir olarak Ankara’ya getirilmesi istikametinde karar alınır. Benzeri olayların olabileceği ihtimal dışı görülmemekle bir arada, Türkiye’deki Britanya vatandaşlarını geri çağırmayı gerektirecek kadar büyük bir tehdidin olduğu kanısında de değillerdir.
JOHN LAW, BRITANYA-KANADA GÖRÜŞMELERİ VE İSTİHBARAT SIKINTILARI
Alıkonan üç teknisyenden John Law’un aslında Kanada asıllı olduğunun yazışmalara bahis olduğu -erişime açık- birinci doküman ise 29 Mart tarihindekidir. Bu bahis ihmal edilebilir bir ayrıntı üzere görünse de farklı birkaç yazışmaya husus olması bağlamında dikkate pahadır. Öncelikle, en azından yazışmalara göre Kanadalılar, bir yurttaşlarının Türkiye’de kaçırıldığından bihaberdirler ve olayı Britanyalılardan öğrenirler. Bunun haricinde Law, öteki iki teknisyenin bilakis, kamu çalışanı bir devlet vazifelisi de değildir. O periyodun meşhur telekomünikasyon devi Cable and Wireless’ta istihdam edilen Kanadalı teknisyen ismi geçen şirketin Britanya Savunma Bakanlığı ile mutabakatı gereği NATO üssünde çalışmaktadır. İkinci olarak, bu problem ortaya çıktığında, Britanyalıların birinci reaksiyonlarından biri, Kanada Hükümetinin Türk Hükümetiyle direkt irtibat kurup kurmayacağını bir an evvel öğrenmeye çalışmak olmuştur. Britanyalılar, dilerlerse onların ismine da Türk Hükümetiyle görüşebileceklerini Kanada Hükümetine iletirler.(6) Britanyalılar Kanadalılara müzakereleri kendi inisiyatiflerine bırakırlarsa, onlarla Ankara, Londra ve Ottawa’da daima bağlantı halinde olacaklarını bildirirler. Kanadalıların direkt müdahil olmayı tercih etmesi durumunda ise Türklere bu mevzuda baskı yapmamaları gerektiği konusunda -diplomatik bir dille- ihtarda bulunmaktan geri durmazlar. Britanya’nın Türkiye Büyükelçisi Sir Roderick Sarell ise daha nettir ve Türkiye ile kendilerinin müzakere etmelerinin en güzel yol olduğunu açıktan muharrir. Buna münasebet olarak da -bize bakılırsa- pek ikna edici olmayan iki argüman sıralar: Birincisi, İngiltere’nin -Kanada ile kıyasla- Türkiye ile daha geniş çaplı ve yakın bağlantıları vardır. İkinci olarak da Kanada kendi başına süreci yürütmeye çalışırsa, gereksiz yere Türklere karşı “aşırı temsil” sorunu yaratılmış olacaktır.(7) Olay Kanada kamuoyunda duyulduğunda ise, “olayı sıradan bir konsolosluk davası” olarak nazarann Kanada Dışişleri, kaçırılan Kanadalının “NATO radar kontratına bakılırsa istihdam edilen bir Cable and Wireless çalışanı olduğunu -basına- söyleyecektir”. Bir kişinin nerede çalıştığı ya da ne işle meşgul olduğu üzere kolay bir bilginin kamuoyuna duyurulmasında kullanılan sözlerin Britanyalılar için bu derece değerli olması değişiktir. Son olarak, periyodun Dışişleri Bakanı Alec Douglas-Home’un, kime ya da hangi kuruma yazdığına dair spesifik bilgi içermeyen “Tamamlayıcı Notlar: Kaçırma hareketinin bilgileri” başlıklı kısa yazısındaki bir ayrıntıya dikkat çekebiliriz. Kaçırılan teknisyenlerin kastedildiğinin anlaşıldığı son not şu biçimdedir: “Bu bireyler istihbarat toplama faaliyetlerinde yer aldılar mı?” Ve şu biçimde yanıtlanır: “Onların fonksiyonlarının ne olduğunu daha evvel Avam Kamarasına deklare ettim”. Buradan hareketle spekülatif bir kıymetlendirme yapmak niyetinde değiliz. Lakin Douglas-Home’un Avam Kamiçinde yaptığı 28 Mart tarihindeki konuşmada bahsi geçenlerin sivil teknisyenler olduklarından diğer rastgele bir söz yer almadığını, ötürüsıyla da istihbarat faaliyetleriyle ilgili kısmın havada kaldığını tabir etmemiz gerekir. Dahası, evrakın tam da bu kısmında -yani rehinelerin kimliklerine ait ayrıntıların aktarıldığı bir noktada- kimi dokümanların evraktan çıkarıldığını da not etmeliyiz.
İstihbarat faaliyetleriyle ilgili -yukarıdakinden tamamen- farklı iki olaya daha yazışmalarda yer verilir. Artık özetlemek gerekirse o iki olayı aktaralım. Bunlardan birincisi kaçırılan teknisyenlerden birinin eşi olan Bayan Banner’in “şikâyetleri” ile ilgilidir. Yazışmalardan anlaşıldığı kadarıyla olayla ilgili gereğince bilgilendirilmediğinden yakınan ve eşinin ömründen tasa eden Bayan Banner hükümetin açıklamalarıyla yetinmez ve alternatif yollara yönelir. Anlaşılan o ki, başarılı da olur. Bu durum Britanyalı yetkilileri rahatsız eder ve Bayan Banner, evraktaki sözle, “uzun ve arkadaşça” bir konuşma için konutunda ziyaret edilir. Kanımızca bunu nazikçe yapılmış bir ihtar olarak düşünmek mümkündür. Bayan Banner olay hakkında birilerine bir şeyler söylemiş olduği yahut şikâyetlerini aktardığı üzere argümanları reddetmekle bir arada değişik bir gelişmeden bahseder. Emlak firmasından olduğunu düşündüğü biri -aslında bu kişi Britanya istihbaratına bağlı bir ajandır- Bayan Banner’ı telefonla aramış ve olay hakkında bildiklerine nasıl ulaştığını sormuştur. ötürüsıyla Bayan Banner resmi olarak ziyaret edilmedilk evvel öteki bir koldan esasen yoklanmıştır. Buradan, Britanya Hükümetinin rehinelerle ilgili olarak kendilerinin ilettikleriyle yetinilmesini istediği, alternatif kaynaklara ulaşılmasına ise pek tahammül göstermediği kararı çıkarılabilir.
İkinci sorun ise direkt Türkiye ile ilgilidir. Büyükelçi Sarell tarafınca yazılan -ve lakin arşiv yetkilileri tarafınca kime gönderildiği özel olarak kapatılmış- 6 Nisan tarihindeki bir dokümanda Britanyalılara enformel yollardan bilgi sağlayan birisinden “güvenilir kaynak” olarak bahsedilir. Bu kişi Uzman Çayan’ın 24 Mart tarihinde Karadeniz Bölgesine hakikat hareket ettiği ve öteki iki kümeyle birleştiği bilgisinin Türk güvenlik güçlerince daha evvelinde edinildiğinden bahseder. Ayrıyeten, arananlar listesinde olan 25-30 kişilik öteki bir kümenin da benzeri bir aksiyonun hazırlığı ortasında olduğunu ve o küme içerisinden de militan bir başkanın ortaya çıkabileceğini ileri sürer. Bütün bunlardan dolayı bölgede güvenlik tedbirlerinin arttırıldığı bilgisini de Britanyalı yetkililere iletir. Tıpkı dokümanda “üç yıldızlı bir generalin”(8) 24 Mart prestijiyle Ünye’de olduğu ve radar üssünün kumandanı da dahil olmak üzere bölgedeki askeri yetkililere güvenlik tedbirlerinin sıklaştırılması konusunda talimatlar verdiği de söz edilir. Bu bilgiler Britanyalılara Denizler’in idam sonucunın Anayasa Mahkemesi’ndeki akıbeti aşikâr olana dek yeni aksiyonların ihtimal dahilinde olduğunu düşündürtür. Bunun yanında, Britanyalılara bakılırsa, bu kadar açık istihbarat bulunmasına karşın bu biçimde bir aksiyon gerçekleştirilebiliyorsa, bu, alınan tedbirlerin yetersiz olduğunun ispatıdır. Dahası, tedbirlerin yetersizliğiyle ilgili kimi imalı tabirlere rastlamak da mümkündür. İngilizler 24 Mart’tan beri Ünye’de oldukları tespit edilen ve 26 Mart’ta İngiliz plakalı bir Land Rover’la -yani küçük bir bölgede dikkat çekecek kadar lüks ve yabancı plakalı bir araçla- Ünye’den hareket eden hareketçilerin yöre halkının ve askeriyenin dikkatini çekmeden bunu yapabilmesini manidar bulurlar.(9)
ALMANYA MERKEZLİ BİR ARABULUCULUK TEŞEBBÜSÜ
Yazışmalara bahis olan en dikkat cazip dokümanlardan biri de Batı Almanya’daki Gençlik Örgütleri Federasyonunun(10) o periyot iktidarda olan Almanya Toplumsal Demokrat Partisi (SPD) -ötürüsıyla da Alman Hükümeti- aracılığıyla Britanya Hükümetine teklif ettiği 30 Mart tarihindeki arabuluculuk teşebbüsüdür.(11) Yazışmalara bakılırsa, SPD’nin değerli bir yöneticisi olan Hans-Eberhard Dingels,Britanyalılara, diğer ülkelerdeki sol örgütlerle bağları olan Alman Gençlik Örgütleri Federasyonu Sekreteri Weber’den bahseder. Dingels’e nazaran, Weber’in Türkiye’den biri sosyalist başkası ise sosyal-demokrat kimlikli iki bireyle -yani biri devrimci oburu ise muhtemelen CHP’li Türkiyeli iki solcuyla- yakın bağlantıları vardır(12) ve Weber ikinci şahısla -yani sosyal-demokrat olan ile- Beceriklileri ikna gayesiyle temas kurabilir. Dingel SPD’nin elinden ne geliyorsa yapmaya hazır olduğunu fakat bu biçimde bir teşebbüse büyük umutlar bağlamamak gerektiğini de iletisine ekler. Britanyalılar bu teklifi değerlendirirken, teklifin büsbütün Weber ve Dingel’in niyetleriyle sonlu olduğuna, aksiyoncuları ikna edebileceği düşünülen kişinin ise bu süreçle rastgele bir alakasının olmadığına dikkat çekerler. Bir öbür deyişle, Weber ve kelamı edilen gençlik örgütü, Britanyalıların teklifi kabul etmesi halinde bahsi geçen bireyle irtibata geçecektir. Sonuç prestijiyle teklif iki münasebetle reddedilir. Birinci olarak Kızıldere’deki askeri kuşatmanın başlamış olması niçiniyle teklif uygulanabilir olmaktan çıkmıştır. İkincisi olarak ise, Türk yetkililerin bu biçimde bir teşebbüsten haberdar olması durumunda ikili bağlantıların bundan olumsuz etkilenmesi riskini Britanyalılar almak istemez.
ASKERİ OPERASYON VE TÜRK YETKİLİLERDEN BRİTANYALILARA BİLGİ AKIŞI
Buraya kadar olan kısımda Kızıldere’deki askeri operasyonun öncesinde gelişen kimi olayları aktarmaya çalıştık. Artık operasyon sürecinin Britanya arşivlerindeki yansımalarına geçebiliriz. Operasyonun başlayacağı haberini aldığında Britanya Hükümeti, sağ-salim kurtulmaları durumunda Ankara’da rehinelerin katılacağı kısa bir basın toplantısı yapmayı planlar. Bunun uzun bir toplantı olmaması bilhassa vurgulanır ve teknisyenlerin bakılırsavleri hakkında Savunma Bakanlığı işçisi oldukları ve radar üssünde çalıştıklarının ötesine geçen rastgele bir şey söylenmemesi bilhassa tabir edilir. Rehineler öldürüldüklerinden gerçekleşme imkânı bulamayan bu planda öbür ne üzere bilgilerin olduğunu ise bir kısım evrakın -muhtemelen teknisyenlerin radar üssündeki bakılırsavleriyle ilgili yazışmaların yer aldığı birtakım belgelerin- evraktan çıkartılması niçiniyle maalesef bilemiyoruz.
Operasyon devam ederken birinci bilgi, 30 Mart tarihinde, Dış İşleri Müsteşarı Orhan Eralp aracılığıyla -anlaşıldığı kadarıyla- kelamlı olarak iletilir ve bu bilgi telgraflar aracılığıyla iç yazışmalara bahis olur. İnceleme imkânı bulduğumuz birinci telgrafta “teröristlerin teslim olmayı reddettikleri ve güvenlik güçlerine ateş açtıkları, buna rağmen güvenlik güçlerinin ise rehinelere ziyan vermemek hedefiyle ateşe karşılık vermediği” üzere tabirler geçer. Ayrıyeten Eralp, uzun sürecek olsa da, “teröristlerin” iradelerinin kırılacağını umduğunu belirtir. Birebir tarihindeki ikinci bir telgrafta ise -bu sefer özel bir isimden bahsedilmeksizin- “teröristlerin” sığındıkları konutu rehinelerle bir arada havaya uçurdukları ve üç rehine de dahil olmak üzere konuttaki her insanın öldüğü” bilgisi yer alır. Bu telgraf metninde, askerlerin “son ana kadar ateş etmekten imtina ettikleri” de ayrıyeten belirtilir.
Operasyon sürecine ait Büyükelçi Sarell tarafınca hazırlanan başka iki doküman ise İçişleri Bakanı Ferit Kubat’ın Meclis’te yaptığı 31 Mart tarihindeki iki başka konuşmadan yapılan transferleri ve onlara ait Britanyalılarca yapılan değerlendirmeleri içerir. Bu iki dokümana bakılırsa İçişleri Bakanı Kubat birincisi 13.00’da başkası ise 15.00’da olmak üzere iki farklı konuşma yapmıştır. Konuşmaların birincisinde konutun havaya uçurulmadığı, mahallî saatle 17.00(13) sularında konuta girildiğinde ise aslına bakarsan öldürülmüş olan rehinelerin cansız vücutlarıyla karşılaşıldığı tabir edilmekte ve şu biçimde bir detay paylaşılmaktadır: “Anarşistlerin güvenlik güçlerine ateş açmaya başlamadan evvel, saat 14.00 üzere, rehineleri öldürmüş oldukları anlaşılmaktadır.” Britanya ve Kanada’nın olay yerine birer yetkili göndermek istedikleri ve bunu gerçekleştirmek için Türk yetkililerle müzakere halinde olunduğu da bu dokümanda müellif.(14) İçişleri Bakanının ikinci konuşmasının değerlendirildiği evrakta ise konutta gerçekleşen küçük bir patlamadan(15) daha sonra “teröristlerin” ateş açtığı, buna güvenlik güçlerinin sonlu bir ateşle karşılık verdiği, çabucak sonrasında ise “karanlığın bastırması durumunda teröristler ellerindeki askeri üniforma ve teçhizat sayesinde askerlerin ortasına karışıp kaçabilir” diye düşünülerek hassas bir karar alınıp meskene girilmesi istikametinde karar alındığı söz edilir.(16) İlgili dokümanda yer alan ve bir daha İçişleri Bakanının konuşmalarından aktarılan bir öbür ayrıntıda ise rehinelerin hayatta olduklarından emin olmak için eylemcilere davet yapıldığı ve lakin eylemcilerden cevap gelmemesi üzerine operasyona başlandığı belirtilir. Britanyalılar bu açıklamaların çelişkili istikametlerine dikkat çekmişlerdir. Eralp’in verdiği birinci bilgide konutun havaya uçurulduğundan bahsedilmesine rağmen Kubat’ın açıklamalarında bu biçimde bir ayrıntı yoktur. Üstelik Kubat’ın birinci açıklamasında hareketçilerin kendilerini ve rehineleri öldürdüğünden emin olunduktan daha sonra operasyona başlandığı söylenirken, ikinci açıklamada rehinelerin yaşayıp yaşamadıkları tam olarak bilinmeksizin askerlerin konuta giriş yaptığı istikametinde bir açıklama yapılmıştır. Bunun haricinde, operasyondan sağ çıkan tek kişi olan Ertuğrul Kürkçü’nün “İngilizleri biz öldürdük” söylemiş olduğine yönelik bir söz de açıklamada yer almış kıymetli bir ayrıntı olarak düşünülebilir.(17) Dokümanın sonunda ise Sarell can sıkıcı ve soğuk bir akılcılığın eşlik ettiği gerçek siyaset savunusuyla şöyleki yazmıştır: “[Olayın] kararınun derinden sarsıntısını yaşayan Türk [yetkililerin], ülkelerinde en çok aranan teröristleri ele geçirme biçimi niçiniyle eleştirilmeleri, İngiliz-Türk alakalarına hiç bir yarar sağlamayacaktır.”
1 Nisan 1972’de, yani hadiseden iki gün daha sonra, biri Kanadalı oburu ise Britanyalı iki ateşe incelemelerde bulunak üzere Kızıldere’ye masraflar ve orada operasyonu yürüten Jandarma Kumandanı da dahil olmak üzere bir fazlaca şahısla konuşma imkânı bulurlar. Evrakta, Jandarma Kumandanının -çatışmanın yavaşça seyrettiği bir anda- saat 14.00 üzere meskenden dört-beş el silah sesi geldiğini, eylemcilere seslenmelerine karşın cevap alamadıklarını, bu durumu rehinelerin aksiyoncular tarafınca vurulduğunun delili olarak gördüklerini, buna istinaden de -rehineler- vurulmuş olsalar dahi hâlâ yaşıyor olabilirler kanısıyla son bir umutla meskene girme sonucu aldıklarını tabir ettiği belirtilmiştir. Gerçekten Büyükelçi Sarell düzenlediği evrakta, ateşe izlenimlerinin büyük oranda olumlu ve Türk yetkililerin basındaki açıklamalarıyla uyumlu olduğuna; ateşelerin gerek komutanın gerekse de görüştükleri askerlerin özgürce beyanat verdiklerine ikna olduklarına; dahası, tıpkı durumda olan her askeri yetkilinin de misal halde davranacağına kanaat getirdiklerine yer vermiştir.
OPERASYdaha sonrasında NELER YAŞANDI
Operasyon süreci tamamlanmış olsa da Kızıldere İngiliz dokümanlarında uzunca bir süre daha yer almaya devam etmiştir. 4 Nisan tarihindeki bir dokümanda, bir gazetecinin operasyonun yapıldığı gün eylemcilerden biri tarafınca yazıldığı kestirim edilen THKP-C imzalı bir not bulduğu bilgisi vardır. Bu notta rehineler “Türkiye’yi işgal eden NATO’ya bağlı ajanlar” olarak tanımlanmıştır ve hareketçilerin “işgal altındaki bir ülkenin devrimcileri olarak o casusları infaz etme” haklarının olduğuna yönelik sözleri göze çarpar. Britanyalı yetkililer ise bu notu hareketçilerin rehineleri kasıtlı bir halde infaz ettiklerinin delillerinden biri olarak yorumlarlar. Onları tıpkı kanaate götüren öbür olay ise basın yoluyla haberdar oldukları otopsi raporları(18) ile rehinelerin cansız vücutları üstündeki elçilik yetkililerince yapılan incelemelerin büyük oranda uyuşuyor olmasıdır. Britanyalılara göre, cesetlerin üstündeki öteki yaraların uzmanlar (kendi uzmanlarını kastediyorlar) tarafınca incelenmesine gerek var ise da, rehinelerin mevt sebebi yakın aralıktan başlarına ateş edilmesidir.
Daha üstte bahsi geçen ve varlığı birinci olarak İsmet Paşa tarafınca dillendirilen -25 Mart tarihindeki- not ise 6 Nisan tarihindeki bir yazışmada bir daha karşımıza çıkar. Bu notun ortaya çıkmasıyla bir arada, hareketçilerin hükümete infazların durdurulması ve hiç bir devrimcinin asılmaması garantisi vermesi için 48 saatlik mühlet verdiği bilgisi netleşmiş; ötürüsıyla da hareketin Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının idamlarının durdurulması için yapıldığı kanıtlanmış olur. Yeri geldiğinden artık söyleyebiliriz: Bu not olay yeri incelemesinde bulunan Blunt isimli bir yetkili tarafınca Ünye’deki radar üssünde bulunmuş ve Ankara’daki Britanya Büyükelçiliğine getirilmiştir. İlgili evrakta Britanyalı yetkililerin “bu evrak Türk yetkililerin elinde yoksa 36 saat ortasında metnin özgününü onlara verebileceklerine” yönelik sözleri ise hakikaten dikkat caziptir, çünkü bu, Türk hükümetinin bu biçimde bir notun varlığından nitekim bihaber olabileceğinin önemli bir ihtimal olduğu manasına gelmektedir. Bahsi geçen dokümanda, Amerikalılar başta olmak üzere, başka NATO müttefiklerinin de bu notun varlığından haberdar edilmesi gerektiği tarafında tabirler de yer alır.
Britanyalıların olay daha sonrasındaki iç yazışmalarında örgütün, yani THKP-C’nin, yeni bir hareket kapasitesine sahip olup olmadığına yönelik tartışmaları da mevcuttur. Yapılan birinci değerlendirmelerde lider takımları öldürülmüş bulunmasına rağmen örgütten geriye kalanların emsal aksiyonlara devam edebilecekleri fikri dillendirilmiştir. Emsal halde, örgütün toparlanmasının ve ortasından yeni lider takımlar çıkarmasının, bilhassa öğrenci gençlik içinde topladığı sempati düşünüldüğünde, ihtimal dahilinde olduğu tabir edilmiştir. Türk Hükümetinin de durumu bu türlü değerlendirdiğini vurgulayan Britanyalıların Ankara’da Sıkıyönetim Komutanlığı’nca yürütülen tutuklamaların da bu yüzden yapıldığı kararına vardıkları anlaşılmaktadır. Buna rağmen THKP-C’nin “hem siyasal tıpkı vakitte örgütsel açıdan ham bir örgüt” olduğu üzere tabirlere yer verilen öteki kimi evraklarda ise geleceğe yönelik şu biçimde bir projeksiyon tutulmuştur: Olay sürecinde, lider takımların öldürülmeleri kuvvetle olası bulunmasına rağmen, diğer hiç bir hücre rastgele bir hareket vs. yapmamıştır.(19) Dahası, olayın akabinde da birebir suskunluk devam etmiştir. Britanyalılar bu tespitlerden hareketle örgüt ortasındaki militanları derleyip toplayıp yeni amaçlar belirleyebilecek ve onlara liderlik edebilecek öbür hücrelerin olmayabileceğine yönelik bir çıkarım yapmışlardır. Kaldı ki, Britanyalılara nazaran, bu biçimde hücreler ortaya çıksa ve yeni aksiyonlara girişse dahi liderlikten mahrum olduklarından tesirli olamayacaklardır.
Britanya arşivlerinde o devir Türkiye’sindeki siyasi tablo ile Kızıldere’nin o tablo ortasındaki yerinin birlikte değerlendirildiği evraklar de mevcuttur. Buna nazaran, ayrıntısına girilmemekle birlikte, “gerekli ıslahatların bir türlü yapılamayışı Türkiye’yi feodal, klâsik ve İslami özellikleri ağır basan muhafazakâr bir parlamento ile kendisini Atatürk ıslahatlarının koruyucusu olarak nazarann ordunun sert önlemleri arasına” sıkıştırmıştır. Britanyalılara göre ülke nüfusunun büyük çoğunluğu bu durumla barışık olsa da, bilhassa gençler içindeki toplumsal ve siyasal olarak şuurlu bir kesim buna itiraz etmektedir. Türkiye’de itirazların dillendirilebileceği demokratik kanallar ise genel olarak yetersizdir. Britanyalıların Türkiye’de “şiddet yanlısı küçük grupların” ortaya çıkışını temel olarak bu biçimde deklare ettikları söylenebilir. Yakın vakitte kayda bedel bir demokratikleşme sürecinin kelam konusu olamayacağı da düşünüldüğünde, radikal örgüt ve pratiklerin varlığını devam ettirmesi de neredeyse kaçınılmazdır. Kızıldere’nin genel siyasi durum ortasındaki yerine gelince de, Britanyalılara göre bu olay, solun istek ettiği toplumsal ve siyasal maksatların tam karşıtı sonuçların yaşanmasına yol açmıştır. Sıkıyönetim uzatılmış, sola yönelik tutuklamalar yapılmıştır. Bir başka tabirle, yalnızca -onların deyimiyle- “radikal/aşırı” solun değil genel olarak üstte bahsi geçen toplumun şuurlu bölümlerinin ve -ılımlı- solun da aleyhine gelişmeler yaşanmıştır. Türkiye siyasetiyle ilgili son değerlendirmeler ise Türkiye’nin yönetici sınıflarının -deyim yerindeyse- abartılı ya da kaba anti-komünist çizgileriyle alakalıdır.(20) Kızıldere hadisesi, öncesi ve daha sonrasıyla Türk yetkililerce ne vakit dillendirilse ya da ne vakit bu mevzuda Britanyalılarla resmi bir yazışma gerçekleşse “anarşistlerin milletlerarası komünizmle bağlantısı” vurgusu yapılmaktadır. Bu vurgular İngilizler tarafınca mantık sonlarının ötesine geçmiş savlar olarak görülmekte, gibisi savlar Türk Hükümetinin Batı ile daha uygun münasebetler kurma gayretinin bir kararı olarak kıymetlendirilmektedir.
Son olarak Kızıldere’de hayatlarını kaybeden İngiliz teknisyenlerin üyesi oldukları Kamu Yöneticileri ve Radyo Çalışanları Sendikası (AGSRO)’nın(21) Türk Hükümetinden dava yoluyla tazminat talebi teşebbüsünden bahsetmek gerekebilir. Britanya Hükümetini gerekli önlemleri almamakla ve süreci yakından takip etmemekle eleştiren ve olaydan -bu bağlamda- sorumlu tutan AGSRO’nun Türk Hükümetinden tazminat talebinde bulunacağına yönelik İngiliz basınında haberler çıkması üzerine sendika ve hükümet yetkilileri içinde 28 Haziran tarihinde bir toplantı yapılır. AGSRO heyeti, kimi İRA hareketlerinde hayatını kaybeden İngiliz bakılırsavlilerin ailelerine yapılan ödemelere atıfta bulunarak tazminat taleplerinin olduğunu belirtir ve taleplerinin Türk Hükümetince karşılanmaması durumunda Britanya Hükümetinin öldürülen rehinelerin ailelerine tazminat ödemesi gerektiği tarafındaki görüşünü söz eder. Hükümet heyeti ise sendikanın talebine çok soğuk bakar. Dava açılırsa, davacı taraf Türk Hükümetinin operasyon sürecinde kâfi ihtimamı göstermediğini argüman edecek, mahkeme yetkililerden bilgi isteyecek, bunun üzerine o yetkililer Türk tarafının sorumlu olmadığını vurgulamak için birtakım bilgi ya da evrakları ifşa etmek zorunda kalacaktır ki, bu durum yasal olarak kapalı kalması gereken devlet sırlarının açığa çıkarılması, ötürüsıyla da Devlet Sırları Yasasının ihlali manasına gelecektir.(22)
Bilim, kültür ve siyaset mecmuası olan “Bilim ve Gelecek”in bu ayki sayısında ise bahisle ilgili olarak dikkat çeken bir yazı kaleme alındı.
Orkun Saip Durmaz imzalı yazıda, Kızıldere’deki olayla ilgili İngiliz arşivleri incelendi. Bugüne dek tartışılmamış ve gündeme gelmemiş sıkıntıların izini Britanya arşivlerinde süren Orkun Saip Durmaz, 50 yıl daha sonra İngiliz bilinmeyen evraklarında Kızıldere’yle ilgili dikkat çeken ayrıntıları aktardı.
200 SAYFALIK RESMİ YAZIŞMA
İngiliz arşivlerinde Kızıldere için başka bir evrakın tutulduğu belirtilirken, iki yüz sayfa civarında resmi yazışmanın dokümanının bulunduğu tabir edildi.
Orkun Saip Durmaz, “Operasyonun başlayacağı haberini aldığında Britanya Hükümeti, sağ-salim kurtulmaları durumunda Ankara’da rehinelerin katılacağı kısa bir basın toplantısı yapmayı planlar. Bunun uzun bir toplantı olmaması bilhassa vurgulanır ve teknisyenlerin misyonları hakkında Savunma Bakanlığı işçisi oldukları ve radar üssünde çalıştıklarının ötesine geçen rastgele bir şey söylenmemesi bilhassa tabir edilir. Rehineler öldürüldüklerinden gerçekleşme imkânı bulamayan bu planda öteki ne üzere bilgilerin olduğunu ise bir kısım dokümanın -muhtemelen teknisyenlerin radar üssündeki vazifeleriyle ilgili yazışmaların yer aldığı birtakım belgelerin- evraktan çıkartılması niçiniyle maalesef bilemiyoruz” diyerek, operasyon günü yaşananları aktardı.
İngiliz yetkililerin, rehinelerin durumunu Türk yetkililerden öğrenmeye çalıştığı, Türk yetkililerin ise “rehineleri kurtarmak” için operasyon yaptıkları karşılığını verdiğini söyleyen Durmaz, “Operasyondan sağ çıkan tek kişi olan Ertuğrul Kürkçü’nün ‘İngilizleri biz öldürdük’ söylemiş olduğine yönelik bir tabir de açıklamada yer almış değerli bir ayrıntı olarak düşünülebilir” dedi.
Yazıda ayrıyeten, “Kızıldere hadisesi, öncesi ve daha sonrasıyla Türk yetkililerce ne vakit dillendirilse ya da ne vakit bu bahiste Britanyalılarla resmi bir yazışma gerçekleşse ‘anarşistlerin memleketler arası komünizmle bağlantısı’ vurgusu yapılmaktadır. Bu vurgular İngilizler tarafınca mantık hudutlarının ötesine geçmiş argümanlar olarak görülmekte, gibisi savlar Türk Hükümetinin Batı ile daha düzgün ilgiler kurma uğraşının bir kararı olarak değerlendirilmektedir” denildi.
Orkun Saip Durmaz’ın yazısı şöyle:
1972 yılının 30 Mart ve 6 Mayıs tarihleri Türkiye sosyalizminin ikinci dalgası için fazlaca değerli iki kırılma noktasıdır.(1) 30 Mart’ta periyodun devrimci gençlik başkanlarından Yetenekli Çayan ve dokuz arkadaşı(2) güvenlik güçleriyle girdikleri çatışmada hayatlarını kaybederlerken, 6 Mayıs’ta başka bir devrimci kümenin önderi olan Deniz Gezmiş, arkadaşları Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan’la bir arada idam edilmiş, bu biçimdece 68’liler olarak bilinen bir jenerasyonun devrimci atılımının sonuna gelinmiştir. Aşağıdaki yazıda, üstte bahsi geçen kırılmalardan birincisi, yani 30 Mart 1972’de Kızıldere’de Mahir’lerin öldürülmesiyle sonuçlanan hadise, öncesi ve daha sonrasıyla, İngiliz bilinmeyen dokümanları temel alınmak suretiyle ele alınmıştır. Yeri gelmişken yazının sonlarına dair kısa bir bilgi notu düşmek yararlı olacaktır: Bu çalışma Türkiye sosyalizminin ikinci dalgasına dair siyasal bir tahlil içermemektedir. Bunun yanında, aşağıdaki yazının bütünlüklü bir Kızıldere değerlendirmesi yapmak ve kamuoyunu aydınlatmak üzere bir saikle kaleme alınmadığını da baştan belirtmeliyiz. Çok daha geniş kapsamlı bir ön-araştırma gerektirecek, birinci ve ikinci dereceden şahitlere ve delillere dayanan, hepsinden daha kıymetlisi de devlet sırrı olarak nitelenebilecek bilgi ve dokümanlara ulaşılarak yapılabilecek bu biçimdesi bir çalışmanın -ne ölçüde yapılabilir olduğu bir yana- yazının emelini ve hudutlarını kat be kat aşacağı açıktır.
bu biçimde bu yazı niye yazıldı ve ne içeriyor? Öncelikle 50. yılında Kızıldere’ye ait özgün bir katkı sunmanın, elimizde bu biçimde de bir imkân varken, değerli olduğunu düşünüyoruz. İkinci olarak, yaptığımız kısa literatür taramasında -rehin alınan teknisyenlerin uyrukları yahut bağlı bulundukları kurum düşünüldüğünde- mevzunun direkt muhatabı olan Britanya devletinin arşiv evraklarına dayanan Kızıldere temalı bir çalışmaya rastlamadığımızı da eklemeliyiz. Daha evvel gündeme gelmemiş, üzerinden atlanmış ya da gereğince tartışılmamış kimi sorunların izini Britanya arşivlerinde sürmek maksadıyla kaleme alınan bu yazının bu biçimde bir gayenin gereğini yerine getirip getiremediği -ya da ne kadar getirebildiği- ise okuyucunun takdirine bırakılmıştır.
Bu yazıda kullanılan evraklara ait birtakım ön-bilgilerle başlayalım. Britanya arşivlerindeki dokümanlar konu/birim, bölge/ülke ve tarih aslına nazaran üç farklı sınıflama düzebir daha nazaran dosyalanmış olup bir evrakın kullanıcıların erişimine açılabilmesi için o evrakın düzenlediği tarihin üzerinden en az otuz yıl geçmiş olması gerekmektedir. Kullandığımız evraklar, dışişlerini ilgilendiren mevzular hakkında olduğundan, “Britanya Dışişleri Bakanlığı” (Foreign Commonwealth Office) kategorisinin altında yer alan “Güney Avrupa/Türkiye” bölgesi dahilinde kategorize edilmiştir. Bu evrakların büyük çoğunluğunun, o ülkeye ait “yıllık rapor” (annual review), “siyasal meseleler” (political affairs) ya da “içerideki durum” (internal situation) üzere birtakım genel başlıklarla dosyalandığı, epey daha az sayıdaki birtakım belgeler için ise özel başlıklar tercih edildiği görülmektedir. Erişebildiklerimiz ortasında başlığı en spesifik olanının FCO-9/1616 kodlu “insan kaçırma” (kidnapping) isimli evrak olması, bir öbür deyişle, yalnızca Kızıldere için başka bir evrak tutulması sahiden dikkat caziptir. Kızıldere ile ilgili ayrıntıların neredeyse tamamının o evrakta yer alan, birincisi 27 Mart sonuncusu ise 31 Ekim 1972 tarihindeki, iki yüz sayfa civarındaki resmi yazışma evrakından oluştuğunu da belirttikten daha sonra evrakların içeriğine geçebiliriz.(3)
İngiliz yetkililer NATO’nun Ünye’deki radar üssünden üç teknisyenin kaçırıldığını hadiseden bir gün daha sonra, yani 27 Mart tarihinde öğrenirler.(4) Aksiyonun Deniz Gezmiş ve arkadaşları hakkında verilen idam kararlarının durdurulması hedefiyle yapıldığından neredeyse emindirler, lakin ellerinde bu kanılarını destekleyecek -İsmet İnönü’nün açıklamalarının(5) haricinde- bir doküman ya da öteki bir delil bulunmamaktadır. bu biçimde bir aksiyonun Türkiye’de yükselen anti-emperyalist yansılarla yakından ilgili olduğunu düşündüklerinden, olaydan ABD’yi de haberdar ederler. tıpkı vakitte hareketçilerin niye diğerlerini değil de Britanyauyrukluları maksat aldığına dair çıkarım yapmaktan da geri durmazlar. Britanya Hükümeti, Avusturya, Belçika, Danimarka ve Norveç hükümetlerinin tersine, idamların uygulanmaması istikametinde Türk Dışişlerine rastgele bir resmi talepte bulunmamıştır. Bu, kendilerinin amaç seçilmesinin özel bir sebebi olabilir diye düşünürler. hadiseden daha sonra Ünye’deki radar üssündeki öteki Britanya uyrukluların -toplam 23 kişi- tedbir olarak Ankara’ya getirilmesi istikametinde karar alınır. Benzeri olayların olabileceği ihtimal dışı görülmemekle bir arada, Türkiye’deki Britanya vatandaşlarını geri çağırmayı gerektirecek kadar büyük bir tehdidin olduğu kanısında de değillerdir.
JOHN LAW, BRITANYA-KANADA GÖRÜŞMELERİ VE İSTİHBARAT SIKINTILARI
Alıkonan üç teknisyenden John Law’un aslında Kanada asıllı olduğunun yazışmalara bahis olduğu -erişime açık- birinci doküman ise 29 Mart tarihindekidir. Bu bahis ihmal edilebilir bir ayrıntı üzere görünse de farklı birkaç yazışmaya husus olması bağlamında dikkate pahadır. Öncelikle, en azından yazışmalara göre Kanadalılar, bir yurttaşlarının Türkiye’de kaçırıldığından bihaberdirler ve olayı Britanyalılardan öğrenirler. Bunun haricinde Law, öteki iki teknisyenin bilakis, kamu çalışanı bir devlet vazifelisi de değildir. O periyodun meşhur telekomünikasyon devi Cable and Wireless’ta istihdam edilen Kanadalı teknisyen ismi geçen şirketin Britanya Savunma Bakanlığı ile mutabakatı gereği NATO üssünde çalışmaktadır. İkinci olarak, bu problem ortaya çıktığında, Britanyalıların birinci reaksiyonlarından biri, Kanada Hükümetinin Türk Hükümetiyle direkt irtibat kurup kurmayacağını bir an evvel öğrenmeye çalışmak olmuştur. Britanyalılar, dilerlerse onların ismine da Türk Hükümetiyle görüşebileceklerini Kanada Hükümetine iletirler.(6) Britanyalılar Kanadalılara müzakereleri kendi inisiyatiflerine bırakırlarsa, onlarla Ankara, Londra ve Ottawa’da daima bağlantı halinde olacaklarını bildirirler. Kanadalıların direkt müdahil olmayı tercih etmesi durumunda ise Türklere bu mevzuda baskı yapmamaları gerektiği konusunda -diplomatik bir dille- ihtarda bulunmaktan geri durmazlar. Britanya’nın Türkiye Büyükelçisi Sir Roderick Sarell ise daha nettir ve Türkiye ile kendilerinin müzakere etmelerinin en güzel yol olduğunu açıktan muharrir. Buna münasebet olarak da -bize bakılırsa- pek ikna edici olmayan iki argüman sıralar: Birincisi, İngiltere’nin -Kanada ile kıyasla- Türkiye ile daha geniş çaplı ve yakın bağlantıları vardır. İkinci olarak da Kanada kendi başına süreci yürütmeye çalışırsa, gereksiz yere Türklere karşı “aşırı temsil” sorunu yaratılmış olacaktır.(7) Olay Kanada kamuoyunda duyulduğunda ise, “olayı sıradan bir konsolosluk davası” olarak nazarann Kanada Dışişleri, kaçırılan Kanadalının “NATO radar kontratına bakılırsa istihdam edilen bir Cable and Wireless çalışanı olduğunu -basına- söyleyecektir”. Bir kişinin nerede çalıştığı ya da ne işle meşgul olduğu üzere kolay bir bilginin kamuoyuna duyurulmasında kullanılan sözlerin Britanyalılar için bu derece değerli olması değişiktir. Son olarak, periyodun Dışişleri Bakanı Alec Douglas-Home’un, kime ya da hangi kuruma yazdığına dair spesifik bilgi içermeyen “Tamamlayıcı Notlar: Kaçırma hareketinin bilgileri” başlıklı kısa yazısındaki bir ayrıntıya dikkat çekebiliriz. Kaçırılan teknisyenlerin kastedildiğinin anlaşıldığı son not şu biçimdedir: “Bu bireyler istihbarat toplama faaliyetlerinde yer aldılar mı?” Ve şu biçimde yanıtlanır: “Onların fonksiyonlarının ne olduğunu daha evvel Avam Kamarasına deklare ettim”. Buradan hareketle spekülatif bir kıymetlendirme yapmak niyetinde değiliz. Lakin Douglas-Home’un Avam Kamiçinde yaptığı 28 Mart tarihindeki konuşmada bahsi geçenlerin sivil teknisyenler olduklarından diğer rastgele bir söz yer almadığını, ötürüsıyla da istihbarat faaliyetleriyle ilgili kısmın havada kaldığını tabir etmemiz gerekir. Dahası, evrakın tam da bu kısmında -yani rehinelerin kimliklerine ait ayrıntıların aktarıldığı bir noktada- kimi dokümanların evraktan çıkarıldığını da not etmeliyiz.
İstihbarat faaliyetleriyle ilgili -yukarıdakinden tamamen- farklı iki olaya daha yazışmalarda yer verilir. Artık özetlemek gerekirse o iki olayı aktaralım. Bunlardan birincisi kaçırılan teknisyenlerden birinin eşi olan Bayan Banner’in “şikâyetleri” ile ilgilidir. Yazışmalardan anlaşıldığı kadarıyla olayla ilgili gereğince bilgilendirilmediğinden yakınan ve eşinin ömründen tasa eden Bayan Banner hükümetin açıklamalarıyla yetinmez ve alternatif yollara yönelir. Anlaşılan o ki, başarılı da olur. Bu durum Britanyalı yetkilileri rahatsız eder ve Bayan Banner, evraktaki sözle, “uzun ve arkadaşça” bir konuşma için konutunda ziyaret edilir. Kanımızca bunu nazikçe yapılmış bir ihtar olarak düşünmek mümkündür. Bayan Banner olay hakkında birilerine bir şeyler söylemiş olduği yahut şikâyetlerini aktardığı üzere argümanları reddetmekle bir arada değişik bir gelişmeden bahseder. Emlak firmasından olduğunu düşündüğü biri -aslında bu kişi Britanya istihbaratına bağlı bir ajandır- Bayan Banner’ı telefonla aramış ve olay hakkında bildiklerine nasıl ulaştığını sormuştur. ötürüsıyla Bayan Banner resmi olarak ziyaret edilmedilk evvel öteki bir koldan esasen yoklanmıştır. Buradan, Britanya Hükümetinin rehinelerle ilgili olarak kendilerinin ilettikleriyle yetinilmesini istediği, alternatif kaynaklara ulaşılmasına ise pek tahammül göstermediği kararı çıkarılabilir.
İkinci sorun ise direkt Türkiye ile ilgilidir. Büyükelçi Sarell tarafınca yazılan -ve lakin arşiv yetkilileri tarafınca kime gönderildiği özel olarak kapatılmış- 6 Nisan tarihindeki bir dokümanda Britanyalılara enformel yollardan bilgi sağlayan birisinden “güvenilir kaynak” olarak bahsedilir. Bu kişi Uzman Çayan’ın 24 Mart tarihinde Karadeniz Bölgesine hakikat hareket ettiği ve öteki iki kümeyle birleştiği bilgisinin Türk güvenlik güçlerince daha evvelinde edinildiğinden bahseder. Ayrıyeten, arananlar listesinde olan 25-30 kişilik öteki bir kümenin da benzeri bir aksiyonun hazırlığı ortasında olduğunu ve o küme içerisinden de militan bir başkanın ortaya çıkabileceğini ileri sürer. Bütün bunlardan dolayı bölgede güvenlik tedbirlerinin arttırıldığı bilgisini de Britanyalı yetkililere iletir. Tıpkı dokümanda “üç yıldızlı bir generalin”(8) 24 Mart prestijiyle Ünye’de olduğu ve radar üssünün kumandanı da dahil olmak üzere bölgedeki askeri yetkililere güvenlik tedbirlerinin sıklaştırılması konusunda talimatlar verdiği de söz edilir. Bu bilgiler Britanyalılara Denizler’in idam sonucunın Anayasa Mahkemesi’ndeki akıbeti aşikâr olana dek yeni aksiyonların ihtimal dahilinde olduğunu düşündürtür. Bunun yanında, Britanyalılara bakılırsa, bu kadar açık istihbarat bulunmasına karşın bu biçimde bir aksiyon gerçekleştirilebiliyorsa, bu, alınan tedbirlerin yetersiz olduğunun ispatıdır. Dahası, tedbirlerin yetersizliğiyle ilgili kimi imalı tabirlere rastlamak da mümkündür. İngilizler 24 Mart’tan beri Ünye’de oldukları tespit edilen ve 26 Mart’ta İngiliz plakalı bir Land Rover’la -yani küçük bir bölgede dikkat çekecek kadar lüks ve yabancı plakalı bir araçla- Ünye’den hareket eden hareketçilerin yöre halkının ve askeriyenin dikkatini çekmeden bunu yapabilmesini manidar bulurlar.(9)
ALMANYA MERKEZLİ BİR ARABULUCULUK TEŞEBBÜSÜ
Yazışmalara bahis olan en dikkat cazip dokümanlardan biri de Batı Almanya’daki Gençlik Örgütleri Federasyonunun(10) o periyot iktidarda olan Almanya Toplumsal Demokrat Partisi (SPD) -ötürüsıyla da Alman Hükümeti- aracılığıyla Britanya Hükümetine teklif ettiği 30 Mart tarihindeki arabuluculuk teşebbüsüdür.(11) Yazışmalara bakılırsa, SPD’nin değerli bir yöneticisi olan Hans-Eberhard Dingels,Britanyalılara, diğer ülkelerdeki sol örgütlerle bağları olan Alman Gençlik Örgütleri Federasyonu Sekreteri Weber’den bahseder. Dingels’e nazaran, Weber’in Türkiye’den biri sosyalist başkası ise sosyal-demokrat kimlikli iki bireyle -yani biri devrimci oburu ise muhtemelen CHP’li Türkiyeli iki solcuyla- yakın bağlantıları vardır(12) ve Weber ikinci şahısla -yani sosyal-demokrat olan ile- Beceriklileri ikna gayesiyle temas kurabilir. Dingel SPD’nin elinden ne geliyorsa yapmaya hazır olduğunu fakat bu biçimde bir teşebbüse büyük umutlar bağlamamak gerektiğini de iletisine ekler. Britanyalılar bu teklifi değerlendirirken, teklifin büsbütün Weber ve Dingel’in niyetleriyle sonlu olduğuna, aksiyoncuları ikna edebileceği düşünülen kişinin ise bu süreçle rastgele bir alakasının olmadığına dikkat çekerler. Bir öbür deyişle, Weber ve kelamı edilen gençlik örgütü, Britanyalıların teklifi kabul etmesi halinde bahsi geçen bireyle irtibata geçecektir. Sonuç prestijiyle teklif iki münasebetle reddedilir. Birinci olarak Kızıldere’deki askeri kuşatmanın başlamış olması niçiniyle teklif uygulanabilir olmaktan çıkmıştır. İkincisi olarak ise, Türk yetkililerin bu biçimde bir teşebbüsten haberdar olması durumunda ikili bağlantıların bundan olumsuz etkilenmesi riskini Britanyalılar almak istemez.
ASKERİ OPERASYON VE TÜRK YETKİLİLERDEN BRİTANYALILARA BİLGİ AKIŞI
Buraya kadar olan kısımda Kızıldere’deki askeri operasyonun öncesinde gelişen kimi olayları aktarmaya çalıştık. Artık operasyon sürecinin Britanya arşivlerindeki yansımalarına geçebiliriz. Operasyonun başlayacağı haberini aldığında Britanya Hükümeti, sağ-salim kurtulmaları durumunda Ankara’da rehinelerin katılacağı kısa bir basın toplantısı yapmayı planlar. Bunun uzun bir toplantı olmaması bilhassa vurgulanır ve teknisyenlerin bakılırsavleri hakkında Savunma Bakanlığı işçisi oldukları ve radar üssünde çalıştıklarının ötesine geçen rastgele bir şey söylenmemesi bilhassa tabir edilir. Rehineler öldürüldüklerinden gerçekleşme imkânı bulamayan bu planda öbür ne üzere bilgilerin olduğunu ise bir kısım evrakın -muhtemelen teknisyenlerin radar üssündeki bakılırsavleriyle ilgili yazışmaların yer aldığı birtakım belgelerin- evraktan çıkartılması niçiniyle maalesef bilemiyoruz.
Operasyon devam ederken birinci bilgi, 30 Mart tarihinde, Dış İşleri Müsteşarı Orhan Eralp aracılığıyla -anlaşıldığı kadarıyla- kelamlı olarak iletilir ve bu bilgi telgraflar aracılığıyla iç yazışmalara bahis olur. İnceleme imkânı bulduğumuz birinci telgrafta “teröristlerin teslim olmayı reddettikleri ve güvenlik güçlerine ateş açtıkları, buna rağmen güvenlik güçlerinin ise rehinelere ziyan vermemek hedefiyle ateşe karşılık vermediği” üzere tabirler geçer. Ayrıyeten Eralp, uzun sürecek olsa da, “teröristlerin” iradelerinin kırılacağını umduğunu belirtir. Birebir tarihindeki ikinci bir telgrafta ise -bu sefer özel bir isimden bahsedilmeksizin- “teröristlerin” sığındıkları konutu rehinelerle bir arada havaya uçurdukları ve üç rehine de dahil olmak üzere konuttaki her insanın öldüğü” bilgisi yer alır. Bu telgraf metninde, askerlerin “son ana kadar ateş etmekten imtina ettikleri” de ayrıyeten belirtilir.
Operasyon sürecine ait Büyükelçi Sarell tarafınca hazırlanan başka iki doküman ise İçişleri Bakanı Ferit Kubat’ın Meclis’te yaptığı 31 Mart tarihindeki iki başka konuşmadan yapılan transferleri ve onlara ait Britanyalılarca yapılan değerlendirmeleri içerir. Bu iki dokümana bakılırsa İçişleri Bakanı Kubat birincisi 13.00’da başkası ise 15.00’da olmak üzere iki farklı konuşma yapmıştır. Konuşmaların birincisinde konutun havaya uçurulmadığı, mahallî saatle 17.00(13) sularında konuta girildiğinde ise aslına bakarsan öldürülmüş olan rehinelerin cansız vücutlarıyla karşılaşıldığı tabir edilmekte ve şu biçimde bir detay paylaşılmaktadır: “Anarşistlerin güvenlik güçlerine ateş açmaya başlamadan evvel, saat 14.00 üzere, rehineleri öldürmüş oldukları anlaşılmaktadır.” Britanya ve Kanada’nın olay yerine birer yetkili göndermek istedikleri ve bunu gerçekleştirmek için Türk yetkililerle müzakere halinde olunduğu da bu dokümanda müellif.(14) İçişleri Bakanının ikinci konuşmasının değerlendirildiği evrakta ise konutta gerçekleşen küçük bir patlamadan(15) daha sonra “teröristlerin” ateş açtığı, buna güvenlik güçlerinin sonlu bir ateşle karşılık verdiği, çabucak sonrasında ise “karanlığın bastırması durumunda teröristler ellerindeki askeri üniforma ve teçhizat sayesinde askerlerin ortasına karışıp kaçabilir” diye düşünülerek hassas bir karar alınıp meskene girilmesi istikametinde karar alındığı söz edilir.(16) İlgili dokümanda yer alan ve bir daha İçişleri Bakanının konuşmalarından aktarılan bir öbür ayrıntıda ise rehinelerin hayatta olduklarından emin olmak için eylemcilere davet yapıldığı ve lakin eylemcilerden cevap gelmemesi üzerine operasyona başlandığı belirtilir. Britanyalılar bu açıklamaların çelişkili istikametlerine dikkat çekmişlerdir. Eralp’in verdiği birinci bilgide konutun havaya uçurulduğundan bahsedilmesine rağmen Kubat’ın açıklamalarında bu biçimde bir ayrıntı yoktur. Üstelik Kubat’ın birinci açıklamasında hareketçilerin kendilerini ve rehineleri öldürdüğünden emin olunduktan daha sonra operasyona başlandığı söylenirken, ikinci açıklamada rehinelerin yaşayıp yaşamadıkları tam olarak bilinmeksizin askerlerin konuta giriş yaptığı istikametinde bir açıklama yapılmıştır. Bunun haricinde, operasyondan sağ çıkan tek kişi olan Ertuğrul Kürkçü’nün “İngilizleri biz öldürdük” söylemiş olduğine yönelik bir söz de açıklamada yer almış kıymetli bir ayrıntı olarak düşünülebilir.(17) Dokümanın sonunda ise Sarell can sıkıcı ve soğuk bir akılcılığın eşlik ettiği gerçek siyaset savunusuyla şöyleki yazmıştır: “[Olayın] kararınun derinden sarsıntısını yaşayan Türk [yetkililerin], ülkelerinde en çok aranan teröristleri ele geçirme biçimi niçiniyle eleştirilmeleri, İngiliz-Türk alakalarına hiç bir yarar sağlamayacaktır.”
1 Nisan 1972’de, yani hadiseden iki gün daha sonra, biri Kanadalı oburu ise Britanyalı iki ateşe incelemelerde bulunak üzere Kızıldere’ye masraflar ve orada operasyonu yürüten Jandarma Kumandanı da dahil olmak üzere bir fazlaca şahısla konuşma imkânı bulurlar. Evrakta, Jandarma Kumandanının -çatışmanın yavaşça seyrettiği bir anda- saat 14.00 üzere meskenden dört-beş el silah sesi geldiğini, eylemcilere seslenmelerine karşın cevap alamadıklarını, bu durumu rehinelerin aksiyoncular tarafınca vurulduğunun delili olarak gördüklerini, buna istinaden de -rehineler- vurulmuş olsalar dahi hâlâ yaşıyor olabilirler kanısıyla son bir umutla meskene girme sonucu aldıklarını tabir ettiği belirtilmiştir. Gerçekten Büyükelçi Sarell düzenlediği evrakta, ateşe izlenimlerinin büyük oranda olumlu ve Türk yetkililerin basındaki açıklamalarıyla uyumlu olduğuna; ateşelerin gerek komutanın gerekse de görüştükleri askerlerin özgürce beyanat verdiklerine ikna olduklarına; dahası, tıpkı durumda olan her askeri yetkilinin de misal halde davranacağına kanaat getirdiklerine yer vermiştir.
OPERASYdaha sonrasında NELER YAŞANDI
Operasyon süreci tamamlanmış olsa da Kızıldere İngiliz dokümanlarında uzunca bir süre daha yer almaya devam etmiştir. 4 Nisan tarihindeki bir dokümanda, bir gazetecinin operasyonun yapıldığı gün eylemcilerden biri tarafınca yazıldığı kestirim edilen THKP-C imzalı bir not bulduğu bilgisi vardır. Bu notta rehineler “Türkiye’yi işgal eden NATO’ya bağlı ajanlar” olarak tanımlanmıştır ve hareketçilerin “işgal altındaki bir ülkenin devrimcileri olarak o casusları infaz etme” haklarının olduğuna yönelik sözleri göze çarpar. Britanyalı yetkililer ise bu notu hareketçilerin rehineleri kasıtlı bir halde infaz ettiklerinin delillerinden biri olarak yorumlarlar. Onları tıpkı kanaate götüren öbür olay ise basın yoluyla haberdar oldukları otopsi raporları(18) ile rehinelerin cansız vücutları üstündeki elçilik yetkililerince yapılan incelemelerin büyük oranda uyuşuyor olmasıdır. Britanyalılara göre, cesetlerin üstündeki öteki yaraların uzmanlar (kendi uzmanlarını kastediyorlar) tarafınca incelenmesine gerek var ise da, rehinelerin mevt sebebi yakın aralıktan başlarına ateş edilmesidir.
Daha üstte bahsi geçen ve varlığı birinci olarak İsmet Paşa tarafınca dillendirilen -25 Mart tarihindeki- not ise 6 Nisan tarihindeki bir yazışmada bir daha karşımıza çıkar. Bu notun ortaya çıkmasıyla bir arada, hareketçilerin hükümete infazların durdurulması ve hiç bir devrimcinin asılmaması garantisi vermesi için 48 saatlik mühlet verdiği bilgisi netleşmiş; ötürüsıyla da hareketin Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının idamlarının durdurulması için yapıldığı kanıtlanmış olur. Yeri geldiğinden artık söyleyebiliriz: Bu not olay yeri incelemesinde bulunan Blunt isimli bir yetkili tarafınca Ünye’deki radar üssünde bulunmuş ve Ankara’daki Britanya Büyükelçiliğine getirilmiştir. İlgili evrakta Britanyalı yetkililerin “bu evrak Türk yetkililerin elinde yoksa 36 saat ortasında metnin özgününü onlara verebileceklerine” yönelik sözleri ise hakikaten dikkat caziptir, çünkü bu, Türk hükümetinin bu biçimde bir notun varlığından nitekim bihaber olabileceğinin önemli bir ihtimal olduğu manasına gelmektedir. Bahsi geçen dokümanda, Amerikalılar başta olmak üzere, başka NATO müttefiklerinin de bu notun varlığından haberdar edilmesi gerektiği tarafında tabirler de yer alır.
Britanyalıların olay daha sonrasındaki iç yazışmalarında örgütün, yani THKP-C’nin, yeni bir hareket kapasitesine sahip olup olmadığına yönelik tartışmaları da mevcuttur. Yapılan birinci değerlendirmelerde lider takımları öldürülmüş bulunmasına rağmen örgütten geriye kalanların emsal aksiyonlara devam edebilecekleri fikri dillendirilmiştir. Emsal halde, örgütün toparlanmasının ve ortasından yeni lider takımlar çıkarmasının, bilhassa öğrenci gençlik içinde topladığı sempati düşünüldüğünde, ihtimal dahilinde olduğu tabir edilmiştir. Türk Hükümetinin de durumu bu türlü değerlendirdiğini vurgulayan Britanyalıların Ankara’da Sıkıyönetim Komutanlığı’nca yürütülen tutuklamaların da bu yüzden yapıldığı kararına vardıkları anlaşılmaktadır. Buna rağmen THKP-C’nin “hem siyasal tıpkı vakitte örgütsel açıdan ham bir örgüt” olduğu üzere tabirlere yer verilen öteki kimi evraklarda ise geleceğe yönelik şu biçimde bir projeksiyon tutulmuştur: Olay sürecinde, lider takımların öldürülmeleri kuvvetle olası bulunmasına rağmen, diğer hiç bir hücre rastgele bir hareket vs. yapmamıştır.(19) Dahası, olayın akabinde da birebir suskunluk devam etmiştir. Britanyalılar bu tespitlerden hareketle örgüt ortasındaki militanları derleyip toplayıp yeni amaçlar belirleyebilecek ve onlara liderlik edebilecek öbür hücrelerin olmayabileceğine yönelik bir çıkarım yapmışlardır. Kaldı ki, Britanyalılara nazaran, bu biçimde hücreler ortaya çıksa ve yeni aksiyonlara girişse dahi liderlikten mahrum olduklarından tesirli olamayacaklardır.
Britanya arşivlerinde o devir Türkiye’sindeki siyasi tablo ile Kızıldere’nin o tablo ortasındaki yerinin birlikte değerlendirildiği evraklar de mevcuttur. Buna nazaran, ayrıntısına girilmemekle birlikte, “gerekli ıslahatların bir türlü yapılamayışı Türkiye’yi feodal, klâsik ve İslami özellikleri ağır basan muhafazakâr bir parlamento ile kendisini Atatürk ıslahatlarının koruyucusu olarak nazarann ordunun sert önlemleri arasına” sıkıştırmıştır. Britanyalılara göre ülke nüfusunun büyük çoğunluğu bu durumla barışık olsa da, bilhassa gençler içindeki toplumsal ve siyasal olarak şuurlu bir kesim buna itiraz etmektedir. Türkiye’de itirazların dillendirilebileceği demokratik kanallar ise genel olarak yetersizdir. Britanyalıların Türkiye’de “şiddet yanlısı küçük grupların” ortaya çıkışını temel olarak bu biçimde deklare ettikları söylenebilir. Yakın vakitte kayda bedel bir demokratikleşme sürecinin kelam konusu olamayacağı da düşünüldüğünde, radikal örgüt ve pratiklerin varlığını devam ettirmesi de neredeyse kaçınılmazdır. Kızıldere’nin genel siyasi durum ortasındaki yerine gelince de, Britanyalılara göre bu olay, solun istek ettiği toplumsal ve siyasal maksatların tam karşıtı sonuçların yaşanmasına yol açmıştır. Sıkıyönetim uzatılmış, sola yönelik tutuklamalar yapılmıştır. Bir başka tabirle, yalnızca -onların deyimiyle- “radikal/aşırı” solun değil genel olarak üstte bahsi geçen toplumun şuurlu bölümlerinin ve -ılımlı- solun da aleyhine gelişmeler yaşanmıştır. Türkiye siyasetiyle ilgili son değerlendirmeler ise Türkiye’nin yönetici sınıflarının -deyim yerindeyse- abartılı ya da kaba anti-komünist çizgileriyle alakalıdır.(20) Kızıldere hadisesi, öncesi ve daha sonrasıyla Türk yetkililerce ne vakit dillendirilse ya da ne vakit bu mevzuda Britanyalılarla resmi bir yazışma gerçekleşse “anarşistlerin milletlerarası komünizmle bağlantısı” vurgusu yapılmaktadır. Bu vurgular İngilizler tarafınca mantık sonlarının ötesine geçmiş savlar olarak görülmekte, gibisi savlar Türk Hükümetinin Batı ile daha uygun münasebetler kurma gayretinin bir kararı olarak kıymetlendirilmektedir.
Son olarak Kızıldere’de hayatlarını kaybeden İngiliz teknisyenlerin üyesi oldukları Kamu Yöneticileri ve Radyo Çalışanları Sendikası (AGSRO)’nın(21) Türk Hükümetinden dava yoluyla tazminat talebi teşebbüsünden bahsetmek gerekebilir. Britanya Hükümetini gerekli önlemleri almamakla ve süreci yakından takip etmemekle eleştiren ve olaydan -bu bağlamda- sorumlu tutan AGSRO’nun Türk Hükümetinden tazminat talebinde bulunacağına yönelik İngiliz basınında haberler çıkması üzerine sendika ve hükümet yetkilileri içinde 28 Haziran tarihinde bir toplantı yapılır. AGSRO heyeti, kimi İRA hareketlerinde hayatını kaybeden İngiliz bakılırsavlilerin ailelerine yapılan ödemelere atıfta bulunarak tazminat taleplerinin olduğunu belirtir ve taleplerinin Türk Hükümetince karşılanmaması durumunda Britanya Hükümetinin öldürülen rehinelerin ailelerine tazminat ödemesi gerektiği tarafındaki görüşünü söz eder. Hükümet heyeti ise sendikanın talebine çok soğuk bakar. Dava açılırsa, davacı taraf Türk Hükümetinin operasyon sürecinde kâfi ihtimamı göstermediğini argüman edecek, mahkeme yetkililerden bilgi isteyecek, bunun üzerine o yetkililer Türk tarafının sorumlu olmadığını vurgulamak için birtakım bilgi ya da evrakları ifşa etmek zorunda kalacaktır ki, bu durum yasal olarak kapalı kalması gereken devlet sırlarının açığa çıkarılması, ötürüsıyla da Devlet Sırları Yasasının ihlali manasına gelecektir.(22)